یکی از مهم ترین مسائلی که کارگران در محیط کار با آن مواجه هستند، نحوه استفاده از مرخصی‌ هاست. در قانون کار جمهوری اسلامی ایران، شیوه‌های متفاوتی برای استفاده از مرخصی وجود دارد که به استحقاقی، استعلاجی، فوت اقوام درجه یک مانند پدر، مرخصی ازدواج و… تقسیم می‌‌شود.

 تعریف مرخصی:

مرخصی عبارت است از حقی که برای کارگر در ترک کار برای روزهای غیرتعطیل در نظر گرفته شده است و این حق از دیرباز برای کارگران به رسمیت شناخته شده و در قانون کار جمهوری اسلامی ایران مورد تاکید قرار گرفته است.

انواع مرخصی در قانون کار جمهوری اسلامی ایران عبارتند از:

• مرخصی استحقاقی
• مرخصی استعلاجی (مرخصی ایام بیماری)
• مرخصی ساعتی
• مرخصی ازدواج و فوت
• مرخصی بین تعطیلی
• مرخصی زایمان
• مرخصی حج
• مرخصی بدون حقوق
• مرخصی شیردهی

مرخصی استحقاقی ( مشاغل عادی):

مرخصی سالانه یا مرخصی استحقاقی به تعطیلات با حقوق اعطا شده توسط کارفرمایان به کارگران اطلاق می‌‌شود. طبق قانون کار جمهوری اسلامی ایران کلیه کارگران مشمول این قانون ماهانه دو و نیم روز حق استفاده از مرخصی استحقاقی را دارند، به معنی دیگر کارگرانی که دارای یک سال سابقه کار هستند مجموعاً  حق استفاده از 192 ساعت مرخصی را دارند، که معادل 26 روز در سال می باشد، لازم بذکر است جمعه ها جزو مرخصی استحقاقی محصوب نمی گردد.

نکات مهم در مورد استفاده از مرخصی استحقاقی عبارتند از:

روز جمعه، روز تعطیل هفتگی کارگران با استفاده از مزد است. بدین معنی که اگر فردی روز پنجشنبه و شنبه از مرخصی استحقاقی استفاده کرد، روز جمعه برای او مرخصی محسوب نمی گردد.

علاوه بر تعطیلات رسمی کشور، روز کارگر( 11 اردیبهشت ) نیز جزء تعطیلات رسمی کارگران به حساب می آید، درصورتیکه کارفرمایی در این روز کارگران را وادار به حضور در محل کار نماید، علاوه بر پرداخت 40 درصد مزد بیشتر در آن روز، یک روز به مرخصی استحقاقی ایشان اضافه نماید.

سایر روزهای تعطیل جزء ایام مرخصی محسوب نخواهد شد. برای مثال اگر کارگری با سابقه یک سال کاری بخواهد از مرخصی استحقاقی خود استفاده کند می تواند از ابتدا تا انتهای یک ماه سی روزه  در محل کار حضور نداشته و حقوق آن ماه را دریافت نماید.

برای کار کمتر از یکسال مرخصی به نسبت مدت کار محاسبه می‌شود.

کارگر تنها می‌تواند ۹ روز از مرخصی سالانه خود را ذخیره نماید. در صورتی که کارگر از مرخصی استحقاقی خود استفاده نکرد کارفرما وظیفه ای در قبال آن ندارد. ( به استثنای 9 روز اشاره شده)

در صورت عدم توافق کارگر و کارفرما در مورد زمان مرخصی کارگر، نظر اداره کار محل لازم الاجراست.

در صورت بازنشستگی، ازکارافتادگی کلی، تعطیلی کارگاه یا فوت کارگر، مطالبات بابت مرخصی استفاده نشده به کارگر یا ورثه پرداخت خواهد شد.

مرخصی استحقاقی ( مشاغل سخت و زیان آور):

به استناد ماده ۶۵ قانون کار جمهوری اسلامی ایران مرخصی سالیانه کارگرانی که به کارهای سخت و زیان آور اشتغال دارند پنج هفته م باشد. استفاده از این مرخصی، حتی الامکان در دو نوبت و در پایان هر شش ماه کار صورت می‌گیرد . قابل ذکر است در مشاغل سخت و زیان آور میزان مرخصی استحقاقی افزایش می‌یابد و به ۵ هفته در سال (تقریبا ۳ روز در ماه) می‌رسد. با این حال ماده ۶۵ قانون کار تصریح دارد که حتی الامکان در مورد این مشاغل استفاده از مرخصی باید در دو نوبت در طول سال صورت گیرد.

مرخصی استعلاجی (مرخصی ایام بیماری):

یکی از مرخصی‌های چالش برانگیز کارگران مرخصی استعلاجی است که می بایست به تایید سازمان تامین اجتماعی برسد. در قانون کار هیچ محدودیتی برای گرفتن مرخصی استعلاجی کارگران مشمول قانون کار پیش بینی نشده و به هر میزان که پزشک معالج تجویز کرده باشد، امکان استفاده از مرخصی استعلاجی وجود دارد، لیکن این نوع مرخصی اعم از کوتاه مدت یا بلندمدت تابع ضوابط و مقررات قانون تامین اجتماعی است، به نحوی که مدت مرخصی استعلاجی باید توسط پزشک معتمد و معالج و یا کمیسیون پزشکی سازمان تامین اجتماعی تایید شود تا هم جزو سوابق کار و بازنشستگی کارگران به شمار آید و هم مشمول پرداخت غرامت و دستمزد گردد.

مرخصی ساعتی:

مرخصی ساعتی بخشی از مرخصی استحقاقی سالانه می باشد و در صورت استفاده از آن ( 192 ساعت به ازای یک سال سابقه )کسر خواهد شد و هر یک از کارگران برای انجام برخی از امور در طول ساعات کاری می توانند از آن استفاده کنند. نکته مهم این است که اگر فردی در طول روز مثلا 4 یا 5 ساعت از مرخصی ساعتی استفاده کند می بایست به همان میزان از مرخصی استحقاقی وی کسر گردد.

مرخصی در موارد خاص ( ازدواج و یا فوت اقوام درجه یک ):

بر اساس قانون کار جمهوری اسلامی ایران کلیه کارگران در صورت ازدواج دائم، فوت همسر، پدر، مادر و فرزندان، حق استفاده از  ۳ روز مرخصی با حقوق را  دارند. که با  مرخصی استحقاقی سالانه کارگران بی ارتباط بوده و جداگانه محاسبه می گردد. ضمناً زمان استفاده از این سه روز، همزمان با ازدواج دائم، فوت همسر، پدر، مادر و فرزندان بوده و قابل انتقال و استفاده در زمان‌های دیگر نیست.

مرخصی بین تعطیلی:

گاهی برای مثال بعد از تعطیلی جمعه یکشنبه و دوشنبه هم تعطیل رسمی اعلام میشود و شاغل تمایل دارد که شنبه را هم از تعطیلی کاری استفاده کند. در صورت انجام این کار، روزهای یکشنبه و دوشنبه تعطیل رسمی بوده اما شنبه، جزو مرخصی استحقاقی فرد محسوب شده و از آن کسر می‌گردد که اصلاحا در قانون مرخصی بین التعطیلی گفته می‌شود .

مرخصی زایمان:

بر اساس قانون کار جمهوری اسلامی ایران، مدت زمان استفاده از مرخصی زایمان یا ایام بارداری شش ماه می باشد.که در صورت نیاز و با تایید دیوان عدالت اداری این مدت تا نه ماه قابل تمدید می باشد. .مرخصی زایمان جزو سوابق کاری کارگر محسوب و در این مدت از طرف سازمان تامین اجتماعی غرامت ایام بارداری به بیمه شده پرداخت می‌شود.

مرخصی حج:

هر کارگر حق دارد به منظور ادای فریضه حج واجب در تمام مدت کار خویش فقط برای یک نوبت یک ماه به عنوان استحقاقی یا مرخصی بدون حقوق استفاده نماید. کارگر می‌تواند از ۳۰روز مرخصی تحت عنوان «مرخصی استحقاقی» به شرطی که ۳۰روز مرخصی ذخیره داشته باشد، بهره‌مند شود و چنانچه مرخصی طلب نداشته باشد از مرخصی بدون حقوق استفاده کند.

مرخصی بدون حقوق:

مرخصی بدون حقوق حداکثر ۲ سال است. در طول مرخصی بدون حقوق قرارداد کار به حال تعلیق در آمده و پس از مرخصی، کارگر به کار سابق خود بازمی‌گردد. استفاده از مرخصی بدون حقوق می بایست با موافقت کارفرما صورت پذیرد، نظر قانونگذار در خصوص قرارداد کارگرانی که مطابق این قانون از مرخصی تحصیلی یا دیگر مرخصی‌های بدون حقوق استفاده می‌کنند، این است که قرارداد کار به حال تعلیق درآید و پس از آن کارگر به کار سابق باز گردد. این زمان با توافق کارگر و کارفرما تا دو سال دیگر قابل تمدید می باشد.

مرخصی زمان شیردهی:

براساس ماده ۶ قانون کار جمهوری اسلامی ایران و بمنظور ترویج تغذیه نوزادان با شیر مادر و نیز حمایت از مادران شیرده، هر یک از کارگران زن برای مدت دو سال، یعنی تا دو سالگی فرزند خویش می توانند به ازای هر سه ساعت کار به مدت نیم ساعت از مرخصی شیردهی استفاده نمایند. این زمان می‌تواند در ابتدا و یا انتهای ساعات کاری در نظر گرفته شود. ضمناً برای مادرانی که صاحب فرزندان دو قلو یا چند قلو هستند این زمان به نسبت فرزندان بیشتر خواهشد شد.